تفکر کلیپ‌وار؛ تهدیدی برای ذهن یا راهی نو برای سازگاری؟

اصلا تفکر کلیپی چیه و واقعاً ما رو به سمت افت ذهنی می‌بره؟

بیاین قبل از اینکه نگران شیم، فرق بین نظریه‌های خیالی و مشکلات واقعیِ مربوط به توجه رو بدونیم.

تفکر کلیپی چیه؟

تفکر کلیپی یعنی یاد گرفتن اطلاعات جدید از طریق فرمت‌های خیلی کوتاه که با تصاویر احساسی و تأثیرگذار پر شده‌ن. مثلاً با عکس‌های رنگی، متن‌های خیلی کوتاه، محتوای عکس و ویدیو. وقتی این نوع دریافت اطلاعات برای کسی تبدیل به عادت بشه، گفته می‌شه که باعث افت ذهنی می‌شه. یعنی چی؟ یعنی اون فرد دیگه نمی‌تونه مطالب بلند بخونه، عمیق تو یه موضوع فرو بره یا حتی منطقی فکر کنه.

جالبه بدونی که این اصطلاح رو یه فیلسوف روسی به اسم فئودور گیرنوک (استاد دانشگاه مسکو) مطرح کرده. سال ۲۰۱۴، مقاله‌ای با همین عنوان توی یه مجله ادبی منتشر کرد. اونجا توضیح داده بود که ذهن انسان تو عصر انفجار اطلاعات، مدام از تیکه‌پاره‌های تصویری و احساسی یه کُلاژ ساده درست می‌کنه تا یه موضوع رو درک کنه.

از نظر گیرنوک، شکل‌گیری تفکر کلیپی اجتناب‌ناپذیر بوده، چون تو دنیای دیجیتال باید سریع فکر کرد و سریع تصمیم گرفت. ولی همین تفکر، به گفته خودش، یه سری توهمه که واقعیت رو تحریف می‌کنه.

حتی قبل‌تر از اون، آلوین تافلر، فیلسوف و آینده‌پژوه آمریکایی، تو دهه ۸۰ میلادی تو کتاب "موج سوم" به این نوع دریافت اطلاعات اشاره کرده و یه چیزی به اسم "فرهنگ کلیپی" معرفی کرده بود. اون هم گفته بود که تو دنیای پسا‌صنعتی، مردم عادت کردن اطلاعات رو به صورت تیکه‌تیکه و تصویری دریافت کنن. احتمالاً گیرنوک از تافلر الهام گرفته.

جالبه بدونی الان بیشتر نویسنده‌هایی که درباره تفکر کلیپی حرف می‌زنن، روس‌زبان هستن. مقاله‌هاشون تو مجموعه‌های علمی چاپ می‌شه، ولی هیچ تحقیق علمی یا آماری قابل اتکایی درباره این موضوع انجام نشده. پس هنوز هیچ مدرکی نداریم که نشون بده واقعاً همچین نوع خاصی از تفکر وجود داره.

فواید احتمالی تفکر کلیپی چیه؟

کسایی که فکر می‌کنن تفکر کلیپی یه نوع جدید از فکر کردنه، معتقدن که این نوع تفکر بیشتر تو نسل Z (کسایی که آخرای دهه ۹۰ و اوایل ۲۰۰۰ به دنیا اومدن) رایجه. چون این نسل دقیقاً وقتی بزرگ شدن که اینترنت و دنیای دیجیتال داشت اوج می‌گرفت.

به گفته حامی‌های این نظریه، تفکر کلیپی یه سری مزیت هم داره:

• توانایی سریع جابجایی بین موضوعات: چون اطلاعات کوتاهن، نیاز به وقت زیاد ندارن. راحت جذب می‌شن و می‌ری سراغ موضوع بعدی.

• چند‌وظیفگی (Multitasking): می‌تونی هم‌زمان چند جریان اطلاعاتی رو دنبال کنی.

• دسترسی به دیدگاه‌های مختلف: چون زمان زیادی برای هر موضوع نمی‌ذاری، می‌تونی نظرات زیادی رو ببینی و با اونایی که بیشتر با ارزش‌هات جور در میان، همراه شی.

• سازگاری سریع با فضای اطلاعاتی متغیر: یعنی می‌تونی از بین کلی خبر و تحلیل، سریع اصل ماجرا رو دربیاری.

البته بازم می‌گم، هیچ تحقیقی وجود نداره که نشون بده اینا نشونه‌های یه نوع تفکر جدید هستن.

معایب احتمالی تفکر کلیپی چیه؟

مخالفا می‌گن تفکر کلیپی بیشتر ضرر داره تا سود. چند تا از مهم‌تریناش:

• سطحی‌نگری: آدمایی که بیشتر تفکرشون کلیپیه، نمی‌تونن عمیق برن تو یه موضوع. درباره هر چیزی یه چیزایی می‌دونن، ولی نه دقیق، نه جزئی.

• بمباران اطلاعاتی: وقتی با کلی تصویر و پیام احساسی مواجه می‌شی، مغز خسته می‌شه ولی نمی‌تونه جریان اطلاعات رو قطع کنه.

• افت قدرت تفکر انتقادی: چون نمی‌خوای بری عمیق تو موضوع، راحت‌ترین و احساسی‌ترین نظر رو باور می‌کنی، بدون اینکه نظر خودتو بسازی.

• ایجاد فیلتر ذهنی: نظرای مخالف چون حس منفی ایجاد می‌کنن، مغز راحت اونارو حذف می‌کنه و فقط می‌مونه تو دنیایی که همه باهاش هم‌عقیده‌ن.

• خستگی زودهنگام: هیجان زیاد باعث خستگی ذهنی می‌شه.

• عدم تمرکز: دائم پریدن از یه موضوع به موضوع دیگه باعث می‌شه تمرکزت برای یه موضوع خاص خیلی کم بشه.

این مشکلات واقعاً وجود دارن، ولی دلیل نمی‌شه بگیم همه‌شون به خاطر تفکر کلیپی‌ان. شاید فقط نشونه‌های خستگی، فرسودگی یا حتی بی‌حوصلگی باشن.

واقعاً درک اطلاعات برای مردم سخت‌تر شده؟

تو اینترنت زیاد گفته می‌شه که آدم‌های امروزی فقط می‌تونن حداکثر ۱۵ دقیقه روی یه موضوع تمرکز کنن! و برای همین مثلاً کلاس‌ها، ویدیوهای آموزشی، یا مقالات باید کوتاه باشن. ولی یه تحقیق درباره تمرکز می‌گه این حرفا پشتوانه علمی نداره و شواهدی براش نیست.

یعنی چی؟ یعنی آدم‌ها هنوز هم می‌تونن ساعت‌ها روی یه کار تمرکز کنن، فقط همیشه حوصله‌شو ندارن. البته تحقیقات نشون می‌ده که زمان تمرکز کم‌تر شده. مثلاً خانم دکتر گلوریا مارک گفته تو سال ۲۰۰۴، افراد می‌تونستن حدود ۲.۵ دقیقه پشت سر هم تو نرم‌افزار ورد کار کنن. الان این زمان رسیده به ۴۷ ثانیه! چون محرک‌های مزاحم خیلی زیاد شدن.

ولی این به معنی ناتوانی نیست. اگه خودمون حواس‌پرتی‌ها رو خاموش نکنیم، طبیعتاً نمی‌تونیم تمرکز کنیم. پس مشکل اصلی تفکر کلیپی نیست، بلکه نظم شخصی و اولویت‌بندیه.

چطوری تمرکز رو بهتر کنیم؟

این مهارت کمک می‌کنه بتونی مسائل پیچیده‌ای که زمان و انرژی می‌برن رو حل کنی:

۱. برنامه‌ریزی و مدیریت زمانت رو بهتر کن

یه لیست کوچیک از مهم‌ترین کارهات درست کن. تا اونارو انجام ندادی، نه پیام بده، نه اپ باز کن، نه نوتیف‌ها رو چک کن (مگر خیلی مهم باشن). بعد از یه کار سنگین، حتماً به خودت استراحت بده، ولی لزوماً با اینترنت نه! بهتره یه کم ورزش کنی یا یه کار کوچیک خوشایند انجام بدی تا ذهن خسته نشه.

۲. یه روز «دیجیتال‌دی‌تاکس» داشته باش

یعنی یه روز در ماه رو کلاً اینترنت رو کنار بذار. برو بیرون، با دوستات وقت بگذرون، به کارای مورد علاقت برس. بذار مغزت از این حجم اطلاعات بی‌وقفه نفس بکشه.

۳. کتاب بخون

یه کتاب خوب، چند ساعت یا چند روز زمان می‌بره. تو این مدت باید داستان و شخصیت‌هاش تو ذهنت بمونه، پس ناخودآگاه تمرکزت بیشتر می‌شه.

۴. یادداشت بنویس

مثلاً یه سوال از خودت بپرس و هر چی به ذهنت رسید بنویس. یا یه دفتر داشته باشی و هر شب سه تا اتفاق جالب اون روز رو بنویسی. حتی می‌تونی نامه بنویسی برای کسی که نمی‌خوای براش بفرستی! این کارا باعث می‌شن هم تمرکزت بیشتر شه، هم بهتر فکر کنی.